Er wordt vaak gedacht dat spiritualiteit kan helpen bij het helen van trauma. Meditatie, zingeving, kosmisch bewustzijn of het ervaren van ‘verbinding met iets groters’ worden dan ingezet als manier om lijden te overstijgen. Dat idee klinkt logisch en hoopvol, maar neurobiologisch gezien klopt het niet. Niet omdat spiritualiteit onzin is, maar omdat het brein bij trauma eenvoudigweg niet in de toestand verkeert waarin spirituele inzichten kunnen doorwerken tot het niveau waar onveiligheid en overleving worden aangestuurd.

Spiritualiteit is geen vaardigheid en geen interventie. Het is geen techniek die je kunt toepassen om iets te fixen. In de kern is het een toestand die vanzelf ontstaat wanneer er voldoende veiligheid, aanwezigheid en integratie (van het brein) is. En precies dát ontbreekt bij trauma. Een getraumatiseerd brein weet niet waar het is en wanneer het leeft. Het functioneert vanuit een voortdurende oriëntatie op dreiging en heeft geen stabiele toegang tot het hier-en-nu. Zolang die basis ontbreekt, kan er geen sprake zijn van geïntegreerde ervaring, alleen van ideeën over wijsheid.

Ruth Lanius heeft dit fundamenteel inzichtelijk gemaakt. In haar werk laat zij zien dat trauma de capaciteit tot aanwezigheid ondermijnt. Tijd, plaats en zelfervaring worden instabiel, waardoor het brein blijft functioneren vanuit het verleden. Betekenisgeving en zelfreflectie zijn niet zomaar cognitieve handelingen, maar autonome ervaringen die afhankelijk zijn van integratie tussen subcorticale dreigingssystemen en hogere netwerken zoals het default mode network (DMN). Wanneer die integratie ontbreekt, ontstaat er betekenis via begrip, maar niet als ervaringsmatige integratie. Woorden en weten zijn er, maar ze zijn losgekoppeld van het voelen en van het weten op het niveau waar veiligheid wordt geregistreerd.

Vanuit dat perspectief waarschuwt Lanius expliciet voor interventies die introspectie, zingeving of zelfonderzoek stimuleren terwijl stabiliteit ontbreekt. Spiritualiteit kan dan namelijk alleen cognitief bestaan. Het kan niet doorwerken in het overlevingsbrein en verandert niets aan de onderliggende staat van onveiligheid. Neurobiologisch gezien wordt spiritualiteit in die fase functioneel vergelijkbaar met dissociatie: het is een manier om niet hier te hoeven zijn.

Ook Peter Levine beschrijft de positie van spiritualiteit in het helen van trauma, zij het vanuit een ander kader. In zijn werk wordt duidelijk dat ervaringen van verbondenheid, ontzag en verruiming spontaan ontstaan wanneer het organisme uit overleving los komt. Deze ervaringen ontstaan wanneer het brein niet meer in overleving vastzit; het is geen staat die je kunt creëren. Zolang het lichaam vastzit in activatie, bevriezing of desorganisatie, waarschuwt Levine voor het najagen van transcendente staten. Het leidt namelijk niet tot belichaming, maar juist tot het verlaten van het lichaam. In zijn model is veiligheid in het autonome systeem de voorwaarde voor elke vorm van verruiming. Zodra dat brein geen dreiging meer detecteert, ontstaat er vanzelf meer ruimte in waarneming, gevoel en betekenis.

Bessel van der Kolk beschrijft iets vergelijkbaars vanuit klinische observatie. Getraumatiseerde mensen zoeken vaak betekenis en spiritualiteit omdat het lichaam niet veilig aanvoelt. Spirituele kaders kunnen tijdelijk helpen om afstand te creëren tot overweldigende sensaties en gevoelens. Dat kan tijdelijk rust geven, maar het verandert niets aan de neurobiologische organisatie die door trauma is ontstaan. Van der Kolk is daarom kritisch op benaderingen die lichaamsbewustzijn vervangen door overtuigingen of verklaringsmodellen. Zingeving is pas effectief en duurzaam als iemand weer aanwezig kan zijn in het lichaam en bij de sensaties die het produceert. Spiritualiteit vóór belichaming functioneert niet als herstel, maar als vermijden.

Frank Corrigan benadert het nog scherper, namelijk vanuit de werking van het middenbrein. Zolang het brein in schok of dreiging verkeert, zijn hogere cognitieve en reflectieve functies niet leidend. Inzicht, betekenis of spirituele verklaringen bereiken het niveau waar trauma is opgeslagen simpelweg niet. Corrigan beschrijft dit als cognitieve organisatie boven een niet-geïntegreerd systeem. Iemand kan begrijpen wat er gebeurt, er zelfs een coherent verhaal over hebben, en toch fysiologisch volledig vast blijven zitten. Vanuit die optiek is spiritualiteit vóór stabilisatie neurobiologisch irrelevant voor heling.

Conclusie vanuit de neurobiologie van trauma

Deze wetenschappers baseren hun conclusies op neurobiologische realiteit die zij zelf gedurende decennia hebben onderzocht, met als fundamentele uitkomst: aanwezigheid en veiligheid zijn voorwaarden, geen gevolgen. Betekenis, zingeving en spiritualiteit ontstaan pas wanneer het brein voldoende geïntegreerd is om in het huidige moment aanwezig te kunnen blijven. Wanneer spiritualiteit wordt ingezet vóór die integratie, fungeert het als een cognitieve manier om afstand te creëren. Dat kan tijdelijk rust en een veilig gevoel geven, maar vergroot structureel juist de afstand tot sensaties en gevoelens. Het risico op dissociatieve reacties en verdere ontregeling neemt daardoor toe, zeker wanneer bypassing wordt versterkt door intensieve of verruimende interventies, zoals middelen als ayahuasca of truffels.

De volgorde die hier benoemd wordt is gebaseerd op de beperkingen en mogelijkheden van de hiërarchische opbouw van de neurobiologie, niet op een mening of visie. Eerst stabilisatie; het herstellen van oriëntatie in tijd, plaats en lichaam. Dan verwerking en integratie van vastgezette sensaties en gevoelens. Pas daarna ontstaat er vanzelf ruimte voor betekenis, verbinding en spiritualiteit die ontstaat vanuit aanwezigheid.

Spiritualiteit is hierdoor geen ingang tot traumaverwerking. Het is hooguit een mogelijke uitkomst ervan. Wanneer veiligheid en aanwezigheid aanwezig zijn, hoeft spiritualiteit niet meer ingezet te worden, maar ontstaat het vanuit een brein dat aanwezig kan blijven in het lichaam en in het nu.