Smartphones en het verlies van autonome veiligheidsoriëntatie

We denken dat we met een smartphone in onze hand contact maken met de wijde wereld, maar voor onze evolutionaire neurobiologie gebeurt het tegenovergestelde. Het ervaart het alsof alles zich afspeelt op een paar centimeter afstand (ogen – hand) en in een beperkte ruimte (grootte scherm). En omdat je het vast hebt, maak je er ook nog eens lijflijk contact mee.

Jouw brein is ervoor om jou veilig te houden, op heel veel verschillende vlakken, maar het begint met weten waar je bent. Waar de grond is, waar jij stopt en een ander begint, wat jouw verhouding, richting en afstand is ten opzichte van iets of iemand anders. Het deel dat dit structureel inschat is het vestibulaire systeem, een pre-bewust zintuig dat zich al met vijf weken in de buik begint te ontwikkelen. Samen met het proprioceptieve systeem geeft het ook uitvoering aan onze reflexmatige bewegingen. Het functioneert volledig buiten ons bewustzijn, maar vormt de basis van onze basis veiligheidsperceptie.

Via een smartphonescherm wordt alles als direct voor je en heel dichtbij ervaren door je vestibulaire systeem. Als reactie bevriest het lichaam en het brein raakt in hyperoriëntatie, vastgeklonken aan wat het als dreiging inschat. Cognitief weet je dat het niet in je fysieke omgeving gebeurt, maar het deel van het brein dat gevaar registreert, reageert veel eerder en bepaalt ook of iets veilig is of niet, niet primair je reflectieve brein. Om bij dreiging te kunnen overleven moet het veel te trage reflectieve brein namelijk juist offline en neemt het overlevingsbrein het over. Wanneer realistische oriëntatie ontbreekt, zoals bij langdurig schermgebruik, gaat het brein dreiging voorspellen door zich erop te fixeren. Het blijft alert, alsof gevaar elk moment kan toeslaan, ook buiten het scherm. De hyperfocus die we allemaal kennen; eindeloos scrollen, niet kunnen stoppen, de tijd verliezen, is daarvan een direct gevolg. 

Elke dag ontvangt het brein miljarden indrukken; beelden, geluiden, woorden, gezichten. Slechts een fractie daarvan bereikt het bewustzijn waar er logica van gemaakt kan worden en dus ‘verwerkt’ wordt. De rest wordt weggefilterd, maar verdwijnt niet. Die indrukken blijven als spanning aanwezig in het lichaam en in de diepere lagen van het brein. Zo ontstaat het gevoel van overbelasting: er kan niets meer bij, terwijl de oriëntatie voortdurend op het scherm gericht blijft. Je zit eigenlijk vast in een constante overlevingsstaat en je kunt er niet uit.

Desoriëntatie, gevangen in angst

Wat we op dat scherm zien zijn ook geen gewone, alledaagse dingen die we gemakkelijk kunnen verwerken omdat we het kennen of bij het dagelijks leven horen. Het is vaak extreem, onbekend, onvoorspelbaar, onrealistisch en veel te veel om te verwerken. Het gevaar dat we online waarnemen is ook sociaal gevaar: het voortdurende gevoel bekeken, beoordeeld en veroordeeld te worden. Onze meest primitieve angst is alleen zijn, en dus afgewezen worden. Social media spelen daar maximaal op in. Het veroorzaakt fomo en een constante drang naar contact via het apparaat, een poging om controle te houden over eigenwaarde en acceptatie.

Het gevolg is dat het brein totaal gedesoriënteerd raakt en hierdoor het onderscheid tussen realiteit en de inschatting ervan vanuit overleving vervaagt. Anderen worden sneller als bedreigend ervaren, situaties als gevaarlijk, het wordt ik tegen de buitenwereld en het voelt alsof je constant moet vechten om overeind te blijven. Realiteit is niet meer wat er hier en nu echt gebeurt, maar alles wat zou kunnen gebeuren, van alle kanten tegelijk. Mensen trekken zich hierdoor terug uit connectie met anderen en de buitenwereld, en zoeken afleiding in de voortdurende activatie van het internet. Het is een exponentieel systeem, in mensen, maar ook maatschappelijk. Er is geen vaste realiteit meer; iedereen reageert vanuit overleving en perceptie van constante dreiging.

Sterke leiders

We zien dit op dit moment overal op de wereld; een explosie van reactiviteit, geweld, vervaging van normen en realiteit, maar ook van eenzaamheid, burn-out en angst. We zweven in een structurele staat van dissociatie. De economische, controlerende wereld die we hebben gecreëerd maakt vrij leven vanuit evolutionaire logica vrijwel onmogelijk. Verwachten dat mensen zichzelf bewust kunnen beheersen binnen deze constante reactiviteit is een illusie en toch blijven we dat van elkaar verwachten. Maar niet alleen onze natuurlijke omgeving heeft grenzen, ook onze eigen neurobiologie.

De basis moet worden hersteld, en die begint allereerst bij het vermogen om te weten waar je bent door het vestibulaire systeem. Dat vereist aanwezigheid in de echte wereld, waardoor we hopelijk weer vanuit realistische aanwezigheid leren veilig in contact te staan met andere mensen. Dat is namelijk onze belangrijkste zoektocht. De smartphone is een directe dreiging voor onze biologie en daar rationaliseren we ons geen weg uit. We hebben leiders op alle vlakken nodig om smartphone gebruik terug te dringen; ouders, leerkrachten, maar vooral ook regeringen.