We leven niet om gelukkig te zijn. Vanuit onze neurobiologie leven we om veilig te zijn. Pas wanneer in de diepe krochten van het brein het sein ‘veilig’ gegeven wordt, ontstaat er de ruimte om vrij te leven, jezelf te zijn, op onderzoek uit te gaan en verbinding aan te gaan met anderen. Geluk volgt dááruit: het is niet het doel, maar het signaal dat er (voldoende) veiligheid aanwezig is.

Bij trauma kan dit niet of nauwelijks. En trauma moeten we ook niet begrijpen als een zeldzame, extreme ervaring, maar als het ontbreken van die basisveiligheid. Het betekent dat je geleerd hebt dat je er niet kon zijn: dat je behoeften, gevoelens en gedachten uiten kan zorgen voor afwijzing. Hierdoor hou je jezelf weg uit aanwezigheid en doe je je anders voor om de verbinding met anderen veilig te stellen. Want afwijzing veroorzaakt de existentiële angst van eenzaamheid.

Zoeken naar houvast

In onze cultuur is dit geen uitzondering maar bijna de norm geworden. We krijgen als kind te horen, in de fase waarin we juist leren wat mens-zijn als individu betekent, dat logische biologische reacties onderdrukt moeten worden. Stop met huilen, gedraag je, niet rennen, zit stil, heb empathie, luister, zodat er voldaan wordt aan wat een mens conceptueel zou moeten ‘worden’. Het resultaat is dat we collectief verwijderd raken van basisveiligheid en leven vanuit een voortdurende urgentie vlucht om onszelf en onze omgeving onder controle te houden. Gevolg is dat we nauwelijks aanwezig zijn bij onszelf en de omgeving, in het nu.

Chemisch werkt het ontstaan van geluk duidelijk en logisch. Veiligheid activeert stoffen als dopamine (motivatie en nieuwsgierigheid), oxytocine (verbinding en vertrouwen), serotonine (rust en stabiliteit) en endorfine (spanning en pijnverlichting). Deze stoffen verschijnen alleen als het individuele brein geen gevaar waarneemt. Deze stoffen samen veroorzaken een gevoel van geluk.

Bij gevaar krijgt het overlevingsbrein altijd voorrang, je gaat immers ook niet een dutje doen in een bos waar beren zouden kunnen rondlopen. Adrenaline en noradrenaline verhogen hartslag en spierspanning, cortisol activeert alertheid en het opioïde-systeem kan pijn dempen of dissociatie in gang zetten. Dat alles gebeurt voordat er überhaupt connectie gemaakt zou kunnen worden met het reflectieve brein.

Al jong wordt dit de blauwdruk van het brein dat zich niet zomaar veilig gaat voelen als je ouder wordt. Dit noemen we ontwikkelingstrauma; dan blijft de hersenstam, het deel van het brein dat bepaalt of overleving nodig is of niet, structureel georiënteerd op dreiging. Veiligheid wordt dan niet meer herkend of is nooit geleerd. Het gevolg is een voortdurende staat van paraatheid of dissociatie, chronische stress, verlies van vrijheidservaring en afwezigheid van vreugde. Of dat realistisch nou nodig is of niet.

‘Manifesteren’ van geluk

Toch blijft onze zorg en samenleving sterk inzetten op cognitie en gedrag. Gedachten en omstandigheden sturen, positief denken, manifesteren, het suggereert dat de cortex controle heeft als je je niet blij en gelukkig voelt. Maar bij trauma is er een disconnectie tussen voelloop en denkloop ontstaan. Het overlevingsbrein reageert razendsnel en schakelt de cortex zo nodig uit omdat het gewoon te langzaam is. Herhaling van gedachten kan wel plasticiteit geven in de cortex, maar zolang de hersenstam alarm roept, komt die boodschap daar niet aan.

Herstel kan daarom niet bestaan uit streven naar geluk. Het vraagt om het herstellen van neurobiologische basisveiligheid: het opnieuw verbinden van hersenstam en cortex, zodat regulatie mogelijk wordt. Trauma tast de fundamentele organisatie van waarneming en oriëntatie aan. Pas als veiligheid voelbaar is in de kern van het brein, kan geluk vanzelf ontstaan. Niets in de cortex of de buitenwereld is daar leidend in.

Hoe je die basisveiligheid weer kunt opbouwen, beschreef ik eerder in mijn blog over het vestibulaire systeem als fundament voor interoceptie en belichaming. Daar ligt de ingang naar aanwezigheid, regulatie en uiteindelijk dus ook naar geluk: https://traumainformedacademy.org/vestibulaire-systeem-als-basis-voor-interoceptie-en-belichaming/

Bronnen: Ruth Lanius, Dan Siegel, Bessel van der Kolk e.a.