We zijn vergeten waar leren eigenlijk voor bedoeld is. Het ging ooit over samen ontdekken hoe je een samenleving vormt, hoe je kennis deelt en waarden ontwikkelt, hoe je leert omgaan met elkaar en elkaar aanvult. Nu draait het vooral om individuele prestaties; cijfers, toetsen en diploma’s die de waarde van zowel leerling, ouders als school bepalen. Onderwijs is een papieren systeem geworden, gestuurd en ingericht met regels, inspecties en targets. En dat systeem legt een bijna onmogelijke last bij de meeste leraren.

Leraren worden geacht te inspireren en veiligheid te bieden, terwijl ze verdrinken in administratie, vergaderingen, organisatiedruk en verantwoording. Onder het toeziend oog van de inspectie, het bestuur, ouders die steeds mondiger worden en de politiek die de duimschroeven aandraait. Achter dit alles zit de overtuiging dat druk mensen beter laat presteren. In werkelijkheid leidt het vooral tot spanning, competitie en angst om te falen. Op de lange termijn breekt het mensen af.

Economisch doel

Daarachter spelen economische belangen. Mijn oma, dr. Ellen Heyting, waarschuwde in de jaren ’70 en ’80 in haar boeken al dat onderwijs in economische termen beoordelen onvermijdelijk schadelijk zou zijn. Bij het invoeren van het nieuwe schoolsysteem was in die tijd het doel al volledig duidelijk: kinderen klaarstomen om later zo efficiënt mogelijk te functioneren in de economie en winst te genereren. En precies zo worden scholen nu behandeld, als bedrijven: de leerling als product, de leraar als machine, de uitkomst als acceptatie of afwijzing van mensen.

En ondertussen belandt alles wat in maatschappelijke systemen spaak loopt in de klas. Stress en trauma van ouders, armoede, tekorten in de jeugdzorg, de druk van een samenleving die steeds sneller draait; het komt allemaal bij de leraar terecht die als taak heeft kinderen tot ‘normale’ mensen op te leiden.

Daarbovenop werken leerkrachten onder omstandigheden die nauwelijks meer vol te houden zijn: te weinig tijd, te weinig collega’s en een salaris dat onvoldoende is. Wie uitvalt of stopt, laat gaten achter die weer door de overblijvers moeten worden gevuld. Hun verantwoordelijkheidsgevoel en liefde voor de kinderen houdt hen gaande.

Manipulatie

Zo ontstaat de catch-22: ze blijven, omdat de kinderen hen nodig hebben. Maar juist dat verantwoordelijkheidsgevoel houdt een systeem overeind dat disfunctioneel en schadelijk is. Daarbij zijn de verschillen pijnlijk: scholen met bevoorrechte leerlingen tegenover scholen waar trauma de dagelijkse realiteit is. Juist bij die laatsten weegt de druk het zwaarst, terwijl de middelen het minst aanwezig zijn.

Natuurlijk speelt dit niet alleen in het onderwijs. Hetzelfde gebeurt in de zorg, in de hulpverlening, in het sociaal werk. Overal waar mensen werken vanuit bevlogenheid worden zij het afvoerputje van falende systemen.

En misschien is dat nog wel het pijnlijkste: dat zoveel leerkrachten zich door de stress zó sterk met hun werk identificeren dat ze zichzelf niet meer voelen. Niet alleen uit betrokkenheid, maar ook omdat hen een schuldgevoel wordt opgedrongen: “En de kinderen dan?”. Het is bewonderenswaardig, maar ook meer dan van iemand gevraagd kan worden. Niemand kan een gezond en vrij leven leiden als de eigenwaarde volledig afhangt van overeind blijven in een onmogelijk systeem. 

En juist omdat dit systeem zo gewoon is geworden, denken we dat dat zo hoort en niet onze reactie erop. Reflectie is onmogelijk en de enige weg die overblijft is die van meer druk en controle, nooit van fundamenteel anders. Vraag jij je ook wel eens af wat we in godsnaam allemaal aan het doen zijn, en waarom?