Reticular Activating System als motor achter polarisatie en macht

Als we erkennen dat mensen niet primair worden geleid door rationele keuzes, maar door diepgewortelde biologische processen zoals angst, hechting en overleving, kunnen we ophouden elkaar te zien als moreel superieur of inferieur, en in plaats daarvan begrijpen dat we allemaal, bewust of onbewust, gestuurd worden door dezelfde neurologische mechanismen.

Door de geschiedenis heen hebben leiders instinctief aangevoeld hoe ze mensen kunnen beïnvloeden. Niet door rationele argumenten of feiten, maar door angst, herhaling en het creëren van vijandbeelden. Dit komt niet voort uit berekening alleen, maar vaak uit een diepgewortelde overlevingsdrang. Wie de wereld ervaart als een bedreigende plek, ontwikkelt strategieën om controle te krijgen over anderen, een reactie op trauma.

Deze leiders hoeven niet te begrijpen hoe het brein werkt om het effectief te bespelen. Ze weten instinctief dat angst mensen in beweging zet, dat herhaling overtuigt en dat een vijand aanwijzen loyaliteit versterkt. Wat ze onbewust aanspreken in hun volgers is een fundamenteel neurobiologisch systeem: het Reticular Activating System (RAS).

Dit mechanisme bepaalt welke informatie onze bewuste aandacht bereikt en welke we negeren. Het helpt ons overleven door ons te concentreren op wat we als bedreigend of belangrijk ervaren. Dit proces is van alle tijden, maar in de moderne samenleving wordt het versterkt door de enorme hoeveelheid informatie die ons continu overspoelt. De schaal en snelheid waarmee nieuws en gebeurtenissen ons bereiken, zorgen voor chaos en machteloosheid. Dit maakt mensen angstiger en vatbaarder voor leiders die orde in die chaos lijken te scheppen.

Donald Trump begrijpt dit als geen ander. Door verwarring te creëren; tegenstrijdige berichten, schandalen en crises houdt hij zijn publiek in een staat van stress. In zo’n situatie grijpen mensen instinctief naar een leider die beweert de enige te zijn die redding kan brengen. Dit is geen nieuw fenomeen, maar de schaal waarop het nu werkt is ongekend.

Het RAS: Een filter met ongekende macht

Het Reticular Activating System (RAS) is een netwerk van neuronen in de hersenstam dat fungeert als een filter voor de enorme hoeveelheid prikkels die we dagelijks ontvangen. Het bepaalt wat we als belangrijk beschouwen, grotendeels gestuurd door eerdere ervaringen, emoties en overtuigingen.

Dit systeem is cruciaal voor ons functioneren. Zonder het RAS zouden we overstelpt worden door informatie. Maar het zorgt er ook voor dat we vooral zien wat we al verwachten te zien en horen wat we willen horen. Dit verklaart waarom mensen vaak blijven vasthouden aan overtuigingen, zelfs als feiten het tegendeel bewijzen.

Toch wordt in psychologie en politiek nog steeds vooral gekeken naar zichtbaar gedrag en hoe dat gecorrigeerd kan worden, in plaats van dat wordt onderzocht waarom dat gedrag autonoom ontstaat. Polarisatie wordt vaak bestreden met nog meer tegengedrag: verwijten, morele superioriteit en pogingen tot ‘de-programmeren’. Dit werkt averechts. Het vergroot de angst en sluit mensen verder op in hun overtuigingen. We missen het besef dat iedereen, van de populistische leider tot zijn tegenstanders, wordt gedreven door dezelfde neurobiologische processen van angst en overleving.

Waarom manipulators winnen: Angst als brandstof

Door de eeuwen heen zijn het niet per se de slimste of meest ontwikkelde mensen geweest die macht verwierven, maar degenen die instinctief aanvoelden hoe ze het RAS van de massa konden bespelen.

• Herhaling: Hoe vaker een boodschap wordt herhaald, hoe geloofwaardiger ze wordt. “De elite wil ons kapotmaken.” “Migranten overspoelen ons land.” Herhaling vergroot overtuigingskracht.
• Angst en dreiging: Het RAS reageert sterker op negatieve prikkels dan op neutrale of positieve informatie. Daarom zijn leiders die vijanden aanwijzen zo succesvol. Van de heksenvervolgingen tot hedendaags populisme: angst mobiliseert.
• Wij vs. zij: Mensen zoeken veiligheid binnen een groep. Leiders die een gedeelde identiteit benadrukken en een externe vijand aanwijzen, versterken de loyaliteit van hun volgers.

Intelligentie vs Overleving

Veel mensen geloven dat opleiding en intelligentie beschermen tegen manipulatie, maar dat is een misvatting. Neurobiologische processen spelen een grotere rol in ons gedrag dan opleiding, status of sociale positie. Zelfs hoogopgeleide mensen kunnen zich laten meeslepen door simplistische wereldbeelden als die hun emotionele behoeften vervullen.

Machtsverlangen als overlevingsmechanisme: De rol van trauma

Macht is niet alleen een strategisch doel voor leiders, maar vaak een psychologische noodzaak. De behoefte aan controle komt voort uit angst en trauma.

Veel autoritaire leiders groeiden op in onveilige omgevingen waarin kwetsbaarheid een risico was. Poetin werd gevormd door het harde straatleven in Leningrad, Napoleon voelde zich als Corsicaan een buitenstaander in Frankrijk, en Trump groeide op in een gezin waar falen werd bestraft. Hun overlevingsstrategie werd: controle nemen voordat anderen controle over hen konden nemen. Dit patroon herhaalt zich steeds weer in de geschiedenis. Machtsvergaring is vaak een reactie op existentiële angst.

Sociale media als turbo voor manipulatie

Sociale media versterken het effect van het RAS. Algoritmes werken als een digitale versie ervan: ze laten ons vooral zien wat we al geloven en versterken zo onze vooroordelen.

Sociale media versterken het effect van het RAS door mensen in online bubbels te houden, waar bestaande ideeën worden bevestigd en andere perspectieven nauwelijks doordringen. Platforms zoals YouTube, Facebook en chatdiensten spelen hierop in door algoritmes die steeds radicalere content aanbieden, wat vijanddenken en polarisatie verder versterkt. Waar manipulatie en propaganda vroeger lokaal bleven, kunnen ze nu in een oogwenk wereldwijd miljoenen mensen bereiken en beïnvloeden.

Polarisatie is geen toevallig neveneffect van sociale media; het is hoe ze ontworpen zijn.

Hoe kunnen we dit bewust omkeren?

Als het RAS de motor is achter polarisatie en manipulatie, hoe keren we dit proces dan om? Het antwoord ligt in sociale verbinding.

1. Mensen samenbrengen en collectieve actie stimuleren
   Direct contact met ‘de ander’ en gezamenlijke bewegingen helpen het RAS zich minder op angst en meer op verbinding te richten.
2. Regulatie aanleren
   Angst verstoort de biologische balans. Door stressregulatie en biologische veerkracht te versterken, wordt het brein minder vatbaar voor manipulatie.
3. Verhalen veranderen
   Net zoals angstverhalen effect hebben, kunnen narratieven door herhaling het brein helpen zich te richten op samenwerking en wederzijds begrip. Dit betekent niet het aanpraten van tegenovergestelde verhalen die gebruik maken van dezelfde manipulatietactieken.
4. Bewustwording vergroten
   Begrijpen hoe ons eigen brein werkt, helpt om manipulatieve boodschappen bewuster te begrijpen en te plaatsen.