Er wordt de laatste jaren veel gesproken over het zenuwstelsel. In trainingen, op social media en in therapie en coaching hoor je zinnen als: “Je moet je zenuwstelsel leren reguleren”, of: “Als je je nervus vagus activeert of reset, heel je trauma.” De polyvagaaltheorie van Stephen Porges heeft daarin een grote rol gespeeld. Begrippen als ‘ventrale staat’, ‘dorsale shutdown’ en ‘sympathische activatie’ zijn inmiddels ingeburgerd. Niet alleen bij professionals, maar ook bij mensen die verlichting zoeken voor wat ze ervaren.

Dat heeft veel goeds gebracht: eindelijk aandacht voor het lichaam. Maar er zit ook een valkuil in: het idee dat wie het autonome zenuwstelsel reguleert, ook de neurobiologie heelt. Terwijl dat in werkelijkheid anders werkt.

Wie zegt dat het zenuwstelsel ‘ontregeld’ is, bedoelt meestal: ik voel me overweldigd, afgesloten of onveilig. Vaak volgt dan een poging tot regulatie: ademtechnieken, koude, aanraking, beweging. Allemaal gericht op het autonome zenuwstelsel (AZS), dat onder andere hartslag, ademhaling en spierspanning aanstuurt.

De functie van het Autonome Zenuwstelsel

Maar het zenuwstelsel is meer dan dat. Het bestaat uit:

• de hersenen,
• het ruggenmerg en
• alle zenuwen die signalen door het lichaam geleiden.

Samen vormen ze een complex systeem waarin informatie voortdurend wordt verwerkt en doorgegeven. Het AZS regelt zich zonder bewuste aansturing, maar beslist niet zelfstandig hoe het reageert. Het voert uit wat elders in het brein, vooral in de hersenstam, wordt aangestuurd. Het past zich aan aan de staat waarin je verkeert, maar bepaalt die niet.

Daarin zit ook een verwarring in het woord ‘autonoom’. Het betekent: buiten bewuste controle. Niet: onafhankelijk beslissend.

Hersenstam

In de hersenstam worden signalen uit het hele systeem samengebracht. Daar wordt, mede op basis van eerdere ervaringen, razendsnel bepaald of iets veilig is. Als het antwoord ‘nee’ is, activeert het brein automatisch een overlevingsreactie. Het AZS voert dat vervolgens lichamelijk uit. De cortex wordt tijdelijk buitenspel gezet.

Sommige delen van de hersenstam zijn niet alleen gericht op dreiging, maar ook op oriëntatie. Ze helpen je letterlijk voelen waar je bent. Denk aan balans, richting en zwaartekracht. Als je in je vroege ontwikkeling niet veilig genoeg aanwezig kon zijn in je lijf of in de realiteit, raakt die oriëntatie vaak onderontwikkeld. Het systeem weet dan niet goed waar het is, en blijft gealarmeerd, ook als je ‘kalm’ lijkt.

AZS-regulatie kan dan tijdelijk rust geven, maar verandert weinig aan de werkelijke inschatting van dreiging. Het is wel degelijk waardevol, soms nodig om überhaupt contact te maken met jezelf of anderen, maar niet hetzelfde als heling. Als het brein zich structureel onveilig blijft organiseren, blijf je afhankelijk van bewuste regulatie. Helen betekent dat regulatie vanzelf gaat, omdat het systeem daartoe in staat is geworden.

Helen

Heling begint wanneer het brein zich naar veiligheid kan gaan organiseren in plaats van naar onveiligheid. Dan kunnen hersenstam en cortex gaan samenwerken, zodat voelen en denken niet elkaars opponenten meer zijn, maar samen kunnen werken en elkaar aan kunnen vullen. Heel maken van connecties in het brein, zorgt voor de mogelijkheid tot connectie met jezelf en anderen. Oriëntatie speelt daarin een sleutelrol. Pas als het systeem weet waar het is en waar jij stopt en een ander begint, ontstaat er ruimte voor overzicht, richting en keuze.

Wie trauma echt wil begrijpen, moet weten waar in het systeem de reactie ontstaat, waarom die blijft bestaan, en wat er ontbreekt om veiligheid te ervaren. Neurobiologische kennis helpt die processen zichtbaar maken en brengt logica in het proces naar helen.